Tổng quan
Sự chuyển dịch của thương mại toàn cầu sang các lĩnh vực dịch vụ, nền tảng kỹ thuật số và sản xuất giá trị gia tăng đang mở ra những con đường mới cho phụ nữ tham gia và khẳng định vị thế trong nền kinh tế hiện đại. Những xu hướng này góp phần xóa bỏ nhiều rào cản truyền thống, tạo cơ hội để các nữ doanh nhân và người lao động kết nối sâu rộng hơn với mạng lưới quốc tế, mở rộng thị trường xuất khẩu và trau dồi các kỹ năng mới trong môi trường thương mại dựa trên công nghệ.
Để duy trì và thúc đẩy tiến trình đó, sự phối hợp giữa chính phủ và các tổ chức quốc tế đóng vai trò then chốt. Các sáng kiến như chính sách thương mại nhạy cảm giới, chương trình đào tạo chuyên biệt và quan hệ đối tác kinh doanh bao trùm đang trao quyền cho phụ nữ mở rộng quy mô doanh nghiệp, cải thiện sinh kế và đóng góp mạnh mẽ hơn vào nền kinh tế. Khi các quốc gia điều chỉnh chính sách thương mại gắn liền với mục tiêu bình đẳng giới, lợi ích từ thương mại sẽ được phân bổ công bằng hơn — biến tiềm năng của phụ nữ thành nguồn động lực cho tăng trưởng bền vững và thịnh vượng toàn diện.
Tác động của thương mại đối với phụ nữ trong các vai trò khác nhau
Mặc dù những thách thức như nguy cơ mất việc làm vẫn tồn tại và tình trạng thiếu dữ liệu phân tách theo giới còn cản trở nghiên cứu, các phân tích mới đã khẳng định rằng thương mại mang lại nhiều lợi ích rõ rệt cho phụ nữ trên nhiều phương diện.
Trước hết, các doanh nghiệp tham gia thương mại quốc tế có xu hướng sử dụng nhiều lao động nữ hơn. Tại các quốc gia đang phát triển, phụ nữ chiếm khoảng 33% lực lượng lao động trong các công ty có hoạt động thương mại, so với chỉ 24% ở những doanh nghiệp không xuất khẩu. Riêng tại Việt Nam, các doanh nghiệp xuất khẩu thậm chí sử dụng 50% hoặc hơn lao động nữ, góp phần tạo ra hơn 5 triệu việc làm cho phụ nữ – một con số thể hiện vai trò to lớn của thương mại trong mở rộng cơ hội việc làm bình đẳng.
Tỷ lệ lao động nữ trung bình cao hơn ở các doanh nghiệp sản xuất tham gia vào thương mại toàn cầu
Nguồn: Rocha và Winkler (2019), dựa trên Khảo sát Doanh nghiệp của Ngân hàng Thế giới.
Chú thích: Biểu đồ thể hiện giá trị trung bình có trọng số theo loại hình doanh nghiệp, sử dụng số lượng lao động chính thức làm trọng số. Doanh nghiệp xuất khẩu là những doanh nghiệp có tỷ lệ hàng hóa xuất khẩu (trực tiếp hoặc gián tiếp) chiếm ít nhất 10% tổng doanh thu. Doanh nghiệp nhập khẩu là những doanh nghiệp có tỷ lệ nguyên liệu đầu vào nhập khẩu chiếm ít nhất 10% tổng đầu vào. Doanh nghiệp tham gia chuỗi giá trị toàn cầu (GVC) là những doanh nghiệp vừa xuất khẩu vừa nhập khẩu. Đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) đề cập đến các doanh nghiệp có vốn sở hữu nước ngoài từ 10% trở lên.
Bên cạnh đó, thương mại góp phần nâng cao thu nhập và thúc đẩy bình đẳng kinh tế giới. Việc tăng gấp đôi kim ngạch xuất khẩu hàng hóa chế tạo giúp tỷ lệ tiền lương của phụ nữ trong lĩnh vực này tăng trung bình 5,8 điểm phần trăm. Ở quy mô khu vực, Hiệp định Khu vực Mậu dịch Tự do châu Phi (AfCFTA) được dự báo sẽ giúp tăng thu nhập của lao động nữ có kỹ năng thêm 4,0% vào năm 2035, cao hơn mức 3,2% ở nam giới – minh chứng cho tiềm năng của thương mại trong thu hẹp khoảng cách tiền lương.
Không chỉ mang lại lợi ích về thu nhập, thương mại còn tạo ra những công việc tốt hơn và ổn định hơn cho phụ nữ. Trong các lĩnh vực có tỷ trọng xuất khẩu cao, khả năng phụ nữ làm việc phi chính thức đã giảm từ 20% xuống còn 13%. Mức giảm này đặc biệt ấn tượng ở phụ nữ – 7 điểm phần trăm, cao hơn đáng kể so với 5 điểm phần trăm của nam giới. Điều đó cho thấy hội nhập thương mại có thể mở ra môi trường làm việc chính quy, an toàn và bảo đảm hơn cho lao động nữ.
Phụ nữ ít có khả năng làm việc phi chính thức hơn nếu làm việc trong các ngành tích hợp vào thương mại
Cuối cùng, mở cửa thương mại còn mang lại tác động tích cực đến phúc lợi kinh tế của phụ nữ. Việc loại bỏ thuế nhập khẩu giúp tăng thu nhập thực tế của các hộ gia đình do phụ nữ làm chủ ở hơn ba phần tư số quốc gia được nghiên cứu, với mức tăng có thể đạt tới 2,5%. Điều này chứng tỏ thương mại không chỉ thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, mà còn tạo điều kiện để phụ nữ được hưởng lợi công bằng hơn từ tiến trình toàn cầu hóa, qua đó trở thành động lực quan trọng cho phát triển bền vững và bình đẳng giới.
Các khó khăn và cơ hội định hình vai trò của phụ nữ trong thương mại
Phụ nữ vẫn đang phải đối mặt với nhiều rào cản đáng kể khiến họ khó tham gia sâu vào hoạt động thương mại và hưởng lợi trọn vẹn từ quá trình này. Những rào cản đó xuất hiện cả ở “biên giới”, thông qua chi phí thương mại cao hơn hoặc sự phân biệt đối xử, và ở “vượt ra ngoài biên giới”, nơi các vấn đề xã hội – kinh tế tiếp tục hạn chế tiềm năng của phụ nữ. Các yếu tố cản trở chính bao gồm khả năng tiếp cận giáo dục còn hạn chế, khiến phần lớn lao động nữ tập trung trong những ngành nghề có yêu cầu kỹ năng thấp; khó khăn trong tiếp cận tài chính cho hoạt động thương mại; và định kiến giới về vai trò chăm sóc gia đình, làm giảm khả năng di chuyển và tính linh hoạt của phụ nữ trong công việc.
Tuy nhiên, song song với những thách thức đó, ba xu hướng lớn của thương mại thế kỷ 21 đang mở ra những cơ hội mới giúp phụ nữ gia tăng sự hiện diện và vai trò của mình trong nền kinh tế toàn cầu:
- Dịch vụ hóa (Servicification): Vai trò ngày càng tăng của lĩnh vực dịch vụ trong nền kinh tế và thương mại quốc tế đang tạo thêm cơ hội việc làm cho phụ nữ. Các ngành dịch vụ thường có tỷ lệ sử dụng lao động nữ cao hơn so với nông nghiệp hoặc sản xuất, qua đó giúp phụ nữ tiếp cận nhiều hơn với các công việc có giá trị gia tăng cao.
- Chuỗi giá trị toàn cầu (GVCs): Sự phân mảnh của quá trình sản xuất trên phạm vi toàn cầu đã làm gia tăng nhu cầu về kỹ năng và lao động nữ, đặc biệt trong các ngành như dệt may, thủ công mỹ nghệ hay dịch vụ hậu cần. Chuỗi giá trị toàn cầu cũng giúp kết nối các doanh nghiệp siêu nhỏ, nhỏ và vừa (MSMEs) – trong đó nhiều doanh nghiệp do phụ nữ làm chủ – với thị trường quốc tế, tạo điều kiện cho họ tham gia sâu hơn vào chuỗi cung ứng toàn cầu.
- Công nghệ kỹ thuật số: Quá trình số hóa đang mang lại những thay đổi mang tính đột phá cho phụ nữ. Nhờ công nghệ, họ có thể tiếp cận tài chính và giáo dục dễ dàng hơn, mở rộng cơ hội kinh doanh trực tuyến, và vượt qua các rào cản thương mại truyền thống cũng như hạn chế về di chuyển. Số hóa không chỉ giúp phụ nữ nâng cao kỹ năng, mà còn tạo ra không gian mới để họ khẳng định năng lực trong nền kinh tế toàn cầu đang chuyển đổi nhanh chóng.
Tổng thể, thương mại hiện đại – với sự dịch chuyển mạnh mẽ sang dịch vụ, chuỗi giá trị và nền tảng kỹ thuật số – đang định hình lại cách phụ nữ tham gia, đóng góp và hưởng lợi từ tăng trưởng kinh tế toàn cầu.
Các chính sách nhằm thúc đẩy lợi ích thương mại của phụ nữ
Để tăng cường sự tham gia của phụ nữ và đảm bảo họ được hưởng lợi công bằng từ thương mại, cần có những chính sách toàn diện và có mục tiêu rõ ràng. Trước hết, các chính phủ và tổ chức quốc tế cần loại bỏ các rào cản thương mại cụ thể, bao gồm việc giảm thuế quan và hàng rào phi thuế quan, đồng thời mở rộng khả năng tiếp cận tài chính thương mại và tăng cường tạo thuận lợi thương mại. Việc duy trì một môi trường thương mại minh bạch, ổn định và dễ dự đoán, được củng cố bởi các quy tắc của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), sẽ giúp các doanh nghiệp do phụ nữ lãnh đạo hoạt động hiệu quả hơn. Các sáng kiến của WTO trong các lĩnh vực dịch vụ, thương mại điện tử và doanh nghiệp nhỏ cũng đang mở ra cơ hội lớn để trao quyền cho phụ nữ trong nền kinh tế toàn cầu.
Tuy nhiên, chính sách thương mại đơn lẻ là chưa đủ. Để phụ nữ có thể tham gia sâu và bền vững hơn, cần có các chính sách bổ trợ tập trung vào việc nâng cao năng lực và điều kiện tiếp cận của họ. Điều này bao gồm việc mở rộng cơ hội giáo dục và đào tạo kỹ năng, cải thiện khả năng tiếp cận tài chính, công nghệ số, thông tin và cơ sở hạ tầng, cũng như điều chỉnh thị trường lao động thông qua các chính sách được nhắm mục tiêu cụ thể và được tài trợ đầy đủ. Những nỗ lực này sẽ giúp phụ nữ tối đa hóa lợi ích từ thương mại đồng thời giảm thiểu rủi ro tiềm ẩn khi nền kinh tế mở cửa và hội nhập sâu rộng.
Cuối cùng, để các chiến lược thúc đẩy bình đẳng giới trong thương mại thực sự hiệu quả, dữ liệu phân tách theo giới đóng vai trò vô cùng quan trọng. Việc thiếu dữ liệu đáng tin cậy hiện nay đã hạn chế khả năng của các nhà hoạch định chính sách trong việc đánh giá tác động khác biệt của thương mại đối với nam và nữ. Nhận thức rõ điều này, Ngân hàng Thế giới (World Bank) và Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) đang đi đầu trong các nỗ lực thu thập và cải thiện dữ liệu giới, nhằm hỗ trợ nghiên cứu và hoạch định chính sách trong tương lai – hướng tới một nền thương mại công bằng, bao trùm và nhạy cảm giới hơn.
Nguồn: Ngân hàng Thế giới và Tổ chức Thương mại Thế giới (2020) Women and Trade: The Role of Trade in Promoting Gender Equality. Washing, DC: World Bank. Truy cập: https://www.worldbank.org/en/topic/trade/publication/women-and-trade-the-role-of-trade-in-promoting-womens-equality
